Dziecko ma prawo być sobą. Ma prawo do popełniania błędów.
Ma prawo do posiadania własnego zdania. Ma prawo do szacunku.
Nie ma dzieci, są ludzie ~ Janusz Korczak
Rozwój dziecka od pierwszych dni jest kierowany drogą poleceń, nakazów, instrukcji
i zakazów. Nauka dziecka to podstawowy system egzekwowania wyżej wymienionych form,
a w niej wzmacnianie zachowań przez użycie odpowiednich metod wychowawczych
i kierownictwa. Środki stosowane przy nauce dziecka to często kary i nagrody wykorzystywane
głównie w celu wywołania zmiany w postępowaniu wychowanka. Stosując te metody, warto
pamiętać, iż są celowe, świadome i planowane. Kształtują się wówczas instrumentalne aspekty
czynności i odpowiednie ustosunkowanie wychowanków zgodnie z założonym celem
wychowania1. Pojęcie nagrody i kary w wychowaniu istnieje od bardzo dawna i pomimo iż
zmieniają się metody ich stosowania to nadal towarzyszą pracy pedagogicznej. Obecnie funkcje
kary i nagrody może pełnić każdy bodziec, czynnik lub zdarzenie, który ma wpływ zależnie od
poprzedzającego go reakcje lub zdarzenie. Miano nagrody charakteryzuje zwiększenie
częstości poprzedzających je zachowań, a kary jeżeli prowadzi do zmniejszenia częstości lub
zaniku tego zachowania2.
Najnowsze badania psychopedagogiczne dowodzą jednak, że to wzmocnienia
pozytywne (nagrody) przynoszą lepsze rezultaty niż wzmocnienia negatywne. Ponadto
skuteczniejsze jest stosowanie konsekwencji zamiast kary, która w potocznym rozumieniu jest
często utożsamiana z czymś negatywnym, oraz z czymś, czego organizm unika. Już sama
w sobie nie jest przyjemna i sprawia dziecku przykrość, oraz budzi w nim niezadowolenie. Zbyt
duże i dotkliwe kary znacznie obniżają poczucie wartości, upokarzają i izolują, zaburzają
poczucie bezpieczeństwa3. Kara jest dla dziecka często działaniem niezapowiedzianym.
Dorośli czasami karzą dzieci, by udowodnić kto rządzi i robią to wtedy, kiedy czują się bezsilni,
źli, kiedy chcą odreagować swój gniew, wstyd, strach. Co ważne, stosowanie kar może
wzmocnić pewne negatywne zachowania4.
1 M. Ziemska, Rodzina i dziecko, Warszawa 1986, s. 327.
2 W. Pomykało, Nagrody i kary, Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1997, s. 407.
3 Z. Frączek, Nagrody i kary w wychowaniu rodzinnym, „Pedagogika Rodziny” 2014, nr 4/4, s. 48.
4 J. Łukasiewicz-Wieleba, Nagrody i kary jako oddziaływania wychowawcze rodziców zdolnych dzieci,
„Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2018, nr 10, s. 26.
Wskazany na początku cytat uświadamia, że dziecko ma takie same prawa i obowiązki
w pewnych kwestiach jak dorośli, a ponoszenie konsekwencji za swoje działania jest jedną
z nich. Dziecko w wieku przedszkolnym nie ma jeszcze takiej wiedzy, jak jego dorosły opiekun,
rodzic czy nauczyciel. Łatwo ulega impulsom i kieruje się emocjami. Zadaniem dorosłego jest
zatem postawienie jasnych oraz stałych granic i wymagań, aby kształtować charakter
najmłodszych. Dziecko powinno być świadome, jakie będą naturalne następstwa jego
poczynań: jeśli zepsuje zabawkę – nie będzie jej miało. Wszelkie działania rodziców
i opiekunów dziecka powinny być jednak przemyślane, ale co najważniejsze – powinny być
oparte o stałość i konsekwencję. W oczach dziecka konsekwencja jest wynikiem jego
zachowania. Jeżeli przekroczy pewne wcześniej ustalone zasady, jest przygotowane, że
poniesie konsekwencje (zwykle nieprzyjemne), które powinny być stałym elementem
porządkującym życie domowe i przedszkolne – warto je zatem często przypominać5.
Konsekwencja powinna następować od razu po niewłaściwym zachowaniu, być
zapowiedziana z góry, właściwa do skali przewinienia i doprowadzana do końca. Często nie
podoba się naszym wychowankom, ale nie wywołuje w nich gniewu ani buntu. Jest zrozumiała
i pozbawiona ładunku emocjonalnego, ponieważ bez względu na nastrój jest taka sama.
W momencie wprowadzania konsekwencji należy rozmawiać nie o uczuciach, ale o łamaniu
zasad. Można pokazać jak naprawić zło, także to wyrządzone przypadkiem, dać dziecku
możliwość wyboru i jeśli jest potrzebne – przytulić i odesłać na kilka minut do bezpiecznego,
cichego, nudnego miejsca, gdzie będzie mogło się uspokoić (przestać płakać). Jeśli będziemy
konsekwentni w nagradzaniu i karaniu – dziecko ma szansę wypracować prawidłową
samoocenę, pozytywne postawy społeczne, samo będzie w przyszłości słowne i uczciwe6.
Niezwykle istotna miejsce w życiu dziecka przedszkolnego ma także nagroda.
W przypadku stosowania wyłącznie kar wobec wychowanka, ta może narazić go na niską
samoocenę oraz brak wiary we własne możliwości. Należy wciąż pamiętać, że nie karzemy
dziecka, ale jego złe, niepożądane zachowanie. Podstawą jest wyjaśnianie młodemu
człowiekowi przyczyny otrzymania kary i poniesienia konsekwencji złego zachowania. Można
zacząć od słów: „Kocham cię, ale nie podoba mi się, że…”, „Jesteś wspaniałym dzieckiem, ale
nie lubię, kiedy robisz…”.
Można śmiało stwierdzić, że stosowanie odpowiednich metod wychowawczych, w tym
przypadku nagradzania lub karania, wywołuje w zachowaniu dziecka zmianę w postaci
5 M. Śniegulskaa,M. Jurewicz, Kara jako środek wychowawczy – społeczne rozumienie kary jako elementu
wychowania dziecka, „Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania, praktyka” 2022, nr 4, s. 124.
6 Ibidem, s. 124-125.
pojawienia się pewnych zachowań bądź wyeliminowania ich. Praca wychowawcza nie powinna
jednak ograniczać się tylko do posługiwania się jedną metodą. Przeciwnie – należy dążyć do
stosowania wielu różnych metod wychowania. Wybór określonych metod wychowania,
a zarazem posługiwania się nimi ma zapewnić nie tylko zdobywanie wiadomości
i umiejętności. Wychowawcy w swej praktyce pedagogicznej nierzadko posługują się
nagrodami i karami. Często bywa jednak, że karanie jest większością pedagogicznych
zabiegów nauczycieli, gdzie nagroda jest skuteczniejsza niż kara i dlatego „należy częściej
sięgać po nagrody niż inne środki wychowawcze, gdyż są one bardziej efektywne i skłaniającej
jednostkę powtarzaniem swoich czynów, dają jej podstawę korzystnej samooceny, a przy tym
pobudzają inne dzieci do naśladownictwa właściwych zachowań”7.
Bycie rodzicem jest dużym wyzwaniem. Mimo wielu przyjemności, jest też ciężką
codzienną pracą, ale praca ta jest warta wysiłku. Kary to motywacja zewnętrzna. Krótkotrwała
i nieskuteczna. Lepiej pokazać konsekwencje. Stosując mądre konsekwencje w nagradzaniu
i karaniu mamy szansę wychować mądrego, odpowiedzialnego, wrażliwego i dobrego
człowieka, który być może w przyszłości będzie filarem dla swoich rodziców w jesieni ich
życia.
Bibliografia:
1. Brągiel J., Warunki skuteczności działań wychowawczych, „Wychowanie w Przedszkolu”
1984, nr 10.
2. Frączek Z., Nagrody i kary w wychowaniu rodzinnym, „Pedagogika Rodziny” 2014, nr
4/4, s. 41-55.
3. Łukasiewicz-Wieleba J., Nagrody i kary jako oddziaływania wychowawcze rodziców
zdolnych dzieci, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2018, nr 10, s. 25-38.
4. Pomykało W., Nagrody i kary, Encyklopedia pedagogiczna, Warszawa 1997.
5. Śniegulska M., Jurewicz M., Kara jako środek wychowawczy – społeczne rozumienie
kary jako elementu wychowania dziecka, „Dziecko Krzywdzone. Teoria, badania,
praktyka” 2022, nr 4, s. 106-129.
6. Ziemska M., Rodzina i dziecko, Warszawa 1986
